Lees verder
Paulien van Deutekom was een top schaatster. In 2008 werd ze wereldkampioene allround. Paulien leefde gezond en rookte niet, toch kreeg ze longkanker op jonge leeftijd. Na haar overlijden op 2 januari 2019, hebben haar man en haar oud schaatsteam (team-Nuis) de Paulien van Deutekom Foundation opgericht. Hiermee halen ze geld op voor onderzoek naar longkanker. Paulien is in het Amsterdam UMC behandeld. Daar doen ze de PAULIEN studie, die financieel mede mogelijk gemaakt is door de Foundation. We vroegen Joris Veltman, longarts in het Amsterdam UMC, meer te vertellen over dit onderzoek.
Hoe is de PAULIEN studie er gekomen?
Joris: "De studie is vernoemd naar Paulien van Deutekom. Haar trof het lot dat ze ondanks een gezonde leefstijl (wereldkampioen allround schaatsen 2008 en nooit gerookt) toch longkanker kreeg op een jonge leeftijd. Op het moment dat de ziekte ontdekt werd, was deze al uitgebreid uitgezaaid. Vanaf het moment van diagnose was al duidelijk dat de ziekte in haar geval niet meer te genezen was. Daarbij was het verloop zeer snel progressief. Alle ingezette behandelingen leken weinig tot geen effect te hebben. Hierdoor is Paulien vrij snel overleden aan de longkanker.
Na haar overlijden op 2 januari 2019, hebben haar man en haar oud schaatsteam (team-Nuis) de Paulien van Deutekom Foundation opgericht. Zij hebben daarmee in het eerste jaar na haar overlijden, een bedrag van 50.000 euro opgehaald om onderzoek naar betere behandelmethoden voor longkanker te stimuleren. In december 2020 kwam er nog een bedrag van 150.000 euro bij. Deze bedragen werden geschonken aan het Amsterdam UMC om onderzoek te doen. Om Paulien te eren, hebben we de studie naar haar vernoemd. De studie is namelijk mede mogelijk gemaakt door de financiële steun van de Foundation.”
Donatie van de Paulien van Deutekom Foundation (v.l.n.r. dr. L. Crombag, dr. A. Becker-Commessaris, dr. I. Bahce, dr. S. Hashemi, dr. J.D. Veltman)
Wat wordt er onderzocht in de PAULIEN studie?
"We onderzoeken het effect van de toevoeging van chemotherapie aan de behandeling met immunotherapie voor patiënten met niet-kleincellig longkanker. Dit doen we in een specifieke populatie van patiënten met een hoge tumor last, waarbij er een grote massa in de longen en meerdere uitzaaiingen zijn, maar die daarnaast ook een hoge PD-L-1 expressie hebben. Die expressie geeft aan hoeveel van het PD-L1 eiwit er in de tumor zit. Dit eiwit kan zorgen dat de afweercellen de kankercel niet meer herkennen als bedreigend (afwijkende cel in het lichaam) en daardoor de kankercel ook niet meer aan zullen vallen en op zullen ruimen. Door het geven van medicijnen specifiek gericht tegen PD-1 of PDL-1, kan geprobeerd worden de normale afweerreactie van het lichaam weer op gang te brengen.
Er wordt immuuntherapie gegeven die zich vastmaakt aan PD-1 op de afweercel. Hierdoor kan de kankercel de afweercel minder goed afremmen. Vaak zorgt dit ervoor dat de normale afweer van het lichaam weer gaat werken. Niet bij alle patiënten werkt immuuntherapie even goed. Om te weten hoeveel PD-L1 een patiënt heeft, wordt een biopt gedaan. Hierbij wordt een stukje van de tumor afgehaald voor onderzoek. Als meer dan 50% van de kankercellen in een biopt positief zijn voor PD-L1 , dan worden patiënten behandeld met immuuntherapie. Er is dan voldoende reden om aan te nemen dat er een afweerreactie geweest is die met het geven van immuuntherapie weer actief te krijgen is.
Maar als er een hoge tumor last is, zien we dat de afweerreactie in veel gevallen te laat of te beperkt op gang lijkt te komen. In de studie willen we onderzoeken of het dan zinvol is om op hetzelfde moment ook met chemotherapie te behandelen. Hierbij geven we een combinatie van middelen die direct giftig zijn voor de kankercellen. Dit veroorzaakt DNA schade aan de cellen waardoor de kankercel dood gaat. Door de kanker op twee manieren te bestrijden hopen we een effectievere behandeling te geven waarbij we sneller een antitumor respons krijgen.
Daarnaast houden we goed bij wat de bijwerkingen zijn. Want een zwaardere behandeling zal zorgen voor meer bijwerkingen. De tweede vraag is dan ook of de toename aan bijwerkingen van chemotherapie opweegt tegen het eventuele voordeel ervan.
Ook verzamelen we bloed en ander patiënt materiaal. Dit wordt gebruikt voor algemeen onderzoek. We kijken hierin naar de samenstelling van het immuunsysteem tijdens de behandeling. Ook kijken we naar verschillende stoffen (cytokines, groeifactoren, chemokines ect.) en oppervlakte receptoren die het immuunsysteem kunnen remmen of de afweerreactie juist kunnen versterken. Zo hopen we meer inzicht te krijgen waarom er verschil is tussen patiënten in hoe lang ze leven met longkanker, of een behandeling werkt en of ze bijwerkingen krijgen.
Het uiteindelijke doel is dan ook om te werken naar een immuun-profiel wat beter zal voorstellen welke patiënt op welk moment in het ziekenbeloop het meest gebaat is bij een bepaalde behandeling.
Ook zijn er plannen om de studie uit te breiden met een imaging-studie. Hierbij gebruiken we de nieuwste scantechnieken om de gegeven medicatie en de reactie van het afweersysteem te volgen in het lichaam van de patiënten. Zo kunnen we zien waar de medicijnen in het lichaam naartoe gaat. We hopen daar dit jaar mee te starten.”
Welke ziekenhuizen doen mee?
"Er doen al verschillende ziekenhuizen mee, waaronder het Zaans medisch centrum en het Dijklander ziekenhuis. De studie zal binnenkort starten in het OLVG, ter Gooi ziekenhuis en het Flevoziekenhuis. Daarnaast hebben we multidisciplinair overleg met veel ziekenhuizen. Wanneer patiënten in aanmerking kunnen komen voor de studie, maar deze nog niet open voor deelname is in dat ziekenhuis, worden patiënten naar ons verwezen voor deelname.
Maar we willen deze studie ook graag starten in andere ziekenhuizen. Het actief deelnemen aan onderzoek in een zorgnetwerkstructuur vinden we heel belangrijk. Het zorgt voor een grote betrokkenheid van de behandeld artsen en biedt de mogelijkheid voor patiënten om dichtbij huis behandeld te worden. Het opzetten van een goede logistiek binnen een dergelijk zorgnetwerk kost veel geld en tijd. Daarom zijn we extra blij met de steun van de Paulien van Deutekom Foundation. Het stimuleert enorm om samen door te gaan.”
Wanneer kan iemand meedoen aan de studie?
"In de studie worden patiënten behandeld met niet-kleincellig longkanker in een uitgezaaide vorm met een hoge PD L1 expressie. Dit is een hele specifieke groep, maar wel een grote groep. Jaarlijks krijgen meer dan 13.000 patiënten de diagnose longkanker. Daarvan is niet-kleincellig longkanker de grootste groep (85%). Bij het overgrote deel van de mensen waar de diagnose gesteld wordt, zijn er al uitzaaiingen. Een groot gedeelte van deze patiënten heeft PD-L1 expressie in meer over mindere mate. Dit maakt de groep die in aanmerking komt voor de studie relatief groot.
Daarnaast zijn er verschillende algemene criteria die voor veel oncologische studies gelden. Die criteria zijn bij de meeste artsen wel bekend. Wat in deze specifieke situatie van belang is, is dat patiënten wel in een goede conditie moeten zijn omdat het een zware medische behandeling betreft. Ze moeten namelijk een behandeling met chemotherapie naast immunotherapie aankunnen. Ook wordt er op gelet of er geen auto-immuunziekten zijn of medicatie wordt gebruikt die het immuunsysteem beïnvloeden. Dit omdat de reactie op de behandeling met immunotherapie hierdoor heel onvoorspelbaar wordt en soms kan leiden tot zeer ernstige bijwerkingen.”
Hoeveel mensen hebben al meegedaan aan de studie?
"Door de coronacrisis verloopt dit helaas iets langzamer dan verwacht. In een tijd dat er veel druk op de zorg ligt (weinig opname capaciteit en IC-bedden), is het een lastige beslissing of je iemand mee wilt laten doen aan een studie. Zeker wanneer het om een hele kwetsbare patiëntengroep gaat en bijwerkingen van behandelingen ernstig kunnen zijn. En tot extra ziekenhuisopnames kunnen leiden. Die ruimte is er nu eigenlijk niet.
Maar het is ook belangrijk om onderzoek en behandelingen wel door te laten gaan. Uitstel hiervan kan in veel gevallen ook een risico op gezondheidsschade en verlies van kwaliteit van leven met zich meebrengen. We hebben daarom de studie wel open gehouden, ook tijdens de eerste en tweede lockdown. Op dit moment zit de studie voor 25% vol. We hopen eind 2021 75% van het aantal patiënten wat we willen bereiken, te halen.
In de tussentijd wordt er op de laboratoria al hard gewerkt aan het analyseren van data en worden bepaalde aspecten van de immuunrespons onderzocht. Ook dit gebeurt in een groot teamverband waarbij verschillende grote onderzoekslabs betrokken zijn. Onder andere het experimenteel laboratorium van prof. De Gruijl (Cancer center Amsterdam), Cancer biology and immunology en prof. Y. van Kooyk Moleculaire celbiologie en immunologie aan het Amsterdam UMC.”
Hoe lang duurt het voordat de studie klaar is?
"Veel oncologische studies hebben een loopduur van enkele jaren. Zo ook de PAULIEN studie. Deze zal waarschijnlijk open zijn voor deelname tot half 2022.
In de tussentijd zijn we alweer hard aan het werk om vervolgstudies op te zetten. Gedurende een studie ontstaan er vaak nieuwe ideeën en inzichten die in sommige gevallen leiden tot amendementen (aanvullingen op het huidige studie protocol) of hele nieuwe studies. Zoals bijvoorbeeld de eerder beschreven imaging-studie die aan de bestaande studie gekoppeld zal gaan worden.”
Dankwoord
"Uiteraard willen we de Foundation en in het bijzonder Kay (de man van Paulien), Mireille Reitsma (oud schaatster, vriendin van Paulien en secretaris van de Foundation) en alle andere mensen die betrokken zijn bij de studie, bedanken voor hun inspirerende inzet voor onderzoek naar longkanker.”
Medisch long-oncologisch behandelteam Amsterdam UMC (v.l.n.r. dr. J.D. Veltman. Dr. L. Crombag, dr. I Bahce, dr. S Hashemi, dr. A. Becker-Commissaris) (foto Jan Willem Kaldenbach)